Dopamin sinyalleri tehlikeden kaçınma davranışını nasıl öğrenir?

Yapılan yeni bir çalışma, beynin ödül merkezi olan nucleus accumbens’teki dopamin salınımının, tehlikeden kaçınmayı öğrenmede nasıl rol oynadığını ortaya koydu.

Northwestern Üniversitesi’nde yapılan ve Current Biology dergisinde yayımlanan bu çalışma, dopaminin yalnızca ödül değil, aynı zamanda kaçınma gibi “negatif pekiştirme” davranışlarını öğrenmede de önemli işlevlere sahip olduğunu gösteriyor.

Kaçınma davranışı ve dopamin: Beklenmedik bir ilişki

Araştırmada, farelere elektrik şoku verilmeden önce bir uyarı sesi çalınıyor. Eğer fare 5 saniye içinde diğer odaya geçerse şoktan kaçınıyor; geçemezse şok uygulanıyor. Zamanla fareler, bu ilişkiyi öğreniyor ve şoktan aktif şekilde kaçınmayı başarıyor.

Ancak burada asıl dikkat çekici olan, beynin nucleus accumbens bölgesinde yer alan iki farklı alt bölgenin – Core (çekirdek) ve ventromedial Shell (vmShell) – öğrenme sürecinde çok farklı dopamin sinyalleri üretmesiydi.

İki bölge, iki farklı rol

Core bölgesi, uyarı sinyaline (şoka işaret eden) karşı zamanla artan bir negatif dopamin yanıtı (dip) geliştiriyor. Bu tepki, öğrenme ilerledikçe kuvvetleniyor ve hayvan şoktan kaçınmayı başarıp uzmanlaştıkça daha belirgin hale geliyor. Yani core bölgesi, uyarı – kaçınma ilişkisini konsolide eden, öğrenmenin kalıcılığıyla ilişkili bir yapı gibi çalışıyor.

Öte yandan, vmShell bölgesi başta hem uyarıya hem de şoka güçlü dopamin tepkileri verirken, zamanla bu tepkiler sönüyor. vmShell’in erken dönemdeki bu güçlü tepkileri, ortamın tehdit edici doğasını algılamaya yardımcı oluyor. Ancak hayvan öğrenip ortamı daha iyi kontrol ettiğinde, vmShell’in tepkisi zayıflıyor.

Kaçınma ve kaçış: Aynı hareket, farklı anlamlar

Araştırmacılar ayrıca iki farklı durum arasındaki farkı inceledi:

Kaçınma (avoid): Hayvan, şok başlamadan önce hareket eder.
Kaçış (escape): Hayvan, şok başladıktan sonra hareket eder.

Core dopamin tepkileri, bu iki durumda da anlamlı farklılıklar gösteriyor. Bu fark, hayvanın durumu önceden tahmin edip hareket ettiğini gösteren bir nörobiyolojik imza olarak yorumlanıyor. Diğer yandan, vmShell bölgesi yalnızca şok gerçekleştiğinde güçlü bir tepki veriyor, bu da vmShell’in doğrudan aversif (rahatsız edici) uyaranlara hassas olduğunu düşündürüyor.

Öğrenme derinleştikçe dopaminin rolü netleşiyor

Veriler, core bölgesindeki dopamin sinyallerinin, performans seviyesi yükseldikçe giderek güçlendiğini gösteriyor. Bu, öğrenme konsolidasyonunun yani bilginin uzun süreli hafızaya alınmasının dopaminle ilişkili olduğunu gösteriyor. vmShell ise özellikle erken dönemde aktif olup daha sonra geri plana çekiliyor.

Ayrıca, deneyin sonunda uygulanan kaçışı mümkün olmayan şoklar sırasında hem core hem de vmShell bölgeleri, şok sona erdiğinde güçlü dopamin salınımları gösteriyor. Bu da beynin, şokun bitişini bir tür rahatlama ya da ödül olarak kodladığını gösteriyor olabilir.

Sonuç: Dopamin sadece ödülle değil, tehlikeden kaçınmayla da ilgili

Bu çalışma, dopaminin sadece haz ve ödülle değil, aynı zamanda korku, kaçınma ve kontrol hissiyle de ilişkili olduğunu ortaya koyuyor. Özellikle nucleus accumbens bölgesindeki alt yapılarda dopaminin farklı şekillerde işlenmesi, davranışsal esneklik ve öğrenme süreçlerini açıklamada önemli bir temel sunuyor.

Araştırmacılar, bu bulguların depresyon, kaygı ve obsesif-kompulsif bozukluk gibi psikiyatrik hastalıkların kaçınma davranışlarına dayalı semptomlarını anlamada kullanılabileceğini belirtiyor.

KAYNAKÇA:
– Lopez, G. C., Van Camp, L. D., Kovaleski, R. F., Schaid, M. D., Sherathiya, V. N., Cox, J. M., & Lerner, T. N. (2025). Region-specific nucleus accumbens dopamine signals encode distinct aspects of avoidance learning. Current Biology, 35(1), 1–11. DOI: 10.1016/j.cub.2025.04.006