Bilgiden kaçınmanın psikolojisi

Modern çağda bilgiye erişim hiç olmadığı kadar kolay. Birkaç saniye içinde dünyanın bir ucundaki veriye ulaşabiliyor, sağlığımızla, geleceğimizle ya da ilişkilerimizle ilgili sayısız bilgiye göz atabiliyoruz. Ancak bu ayrıcalık beraberinde ilginç bir paradoksu da getiriyor: Erişebildiğimiz bilgiyi her zaman istemiyoruz. Hatta bazı durumlarda, onu bilmemeyi tercih ediyoruz. Peki neden?

Bu soruya hem teorik hem deneysel düzlemde yanıt arayan aynı ekip tarafından yürütülen iki önemli çalışma, bilgi kaçınması olgusuna farklı yönlerden ışık tutuyor. Birinci çalışma, insanların günlük hayatlarında ne zaman ve neden bilgi edinmekten kaçındığını incelerken; ikincisi, bilgi kaçınmasını daha geniş bir psikolojik çerçevede ele alarak, bu davranışın nedenlerini, sonuçlarını ve gelecekteki araştırma alanlarını tartışıyor.

Günlük hayatın içinde bilgiden kaçınmak

Her gün onlarca karar veriyoruz. Bu kararların bir kısmı, bilgiye dayanıyor. Örneğin, iş görüşmesine hazırlanırken şirketin geçmiş performansını araştırmak ya da kan tahlilinin sonucunu öğrenmek gibi. Ancak bazı durumlarda, insanların bilinçli bir şekilde bilgi edinmekten kaçındığı gözlemleniyor.

Yürütülen ilk araştırma, insanların gün içinde hangi koşullarda bilgiden kaçındığını anlama amacıyla gerçekleştirilmiştir. Katılımcılardan, belirli bir gün boyunca bilgiye erişme davranışlarını ve o andaki duygusal durumlarını kaydetmeleri istenmiştir. Bulgular oldukça çarpıcıydı: İnsanlar özellikle kaygı, stres ve belirsizlik gibi duygusal yoğunlukların arttığı anlarda bilgiye ulaşmayı erteliyor ya da tamamen reddediyordu. Bilginin yaratabileceği duygusal yük, onun potansiyel faydasından ağır basabiliyordu.

Ancak görünen o ki bu davranışın bir bedeli de vardır. Günün sonunda, bilgiden kaçınma yoluna giden bireyler çoğunlukla daha düşük bir tatmin duygusuna sahip oluyorlardı. Çünkü bilgi edinmemek, kısa vadeli bir rahatlama sağlasa da uzun vadede belirsizliği artırıyor, bireyde “bir şeyleri kaçırmış olma” hissi yaratıyordu.

Bilgiden kaçınmanın derin psikolojisi

Yürütülen diğer kapsamlı derleme ise bilgi kaçınması olgusunu çok daha geniş bir mercekten inceliyor. Bu yazıya göre, bilgi kaçınması yalnızca anlık bir karar değil; daha ziyade bireyin benlik algısı, duygularını düzenleme kapasitesi, sahip olduğu değerler ve sosyal çevresiyle kurmuş olduğu etkileşiminden doğan kompleks bir psikolojik süreçtir.

Derlemeye konu olan araştırmalar gösteriyor ki insanlar genellikle üç temel nedenden dolayı bilgi edinmekten kaçınıyor:

Duygusal korunma: Şüphesiz bazı bilgiler duygusal olarak yıkıcı olabilir. Örneğin, bir kişinin ölümcül bir hastalığa yakalanmış olabileceğini öğrenmesi, onun yaşam kalitesini ciddi biçimde etkileyebilir. Bu nedenle bazı bireyler, sağlık testlerinden kaçınır veya sonuçları öğrenmek istemez. Bilmenin oluşturacağı duygusal yüktense bilmemeyi tercih eder.
Kendilik imajının korunması: İnsanlar genellikle kendilerini tutarlı, ahlaklı ya da başarılı bireyler olarak görme eğilimindedirler. Eğer yeni bir bilgi bu imajı tehdit ediyorsa — örneğin kişinin yaptığı bir yatırımın başarısız olacağını gösteriyorsa — birey bu bilgiden bilinçli olarak uzak durabilir.
Toplumsal uyum: Bazı durumlarda bilgi edinmek, sosyal çevreyle çatışmayı göze almayı gerektirir. Örneğin, iklim değişikliği hakkında bilimsel bilgi edinmek, kişinin yaşam tarzını sorgulamasına neden olabilir. Bu tür bilgilerle yüzleşmek yerine, insanlar bazen “bilmeme” pozisyonunu seçer.

Bilişsel maliyetler ve bilgi yorgunluğu

Bilgiden kaçınmanın yalnızca duygusal değil, bilişsel nedenleri de vardır. İnsan zihni sınırlı dikkat kaynaklarıyla çalışır. Eğer kişi zaten zihinsel olarak yorgunsa, karmaşık ya da belirsiz bir bilgiyle uğraşmak istemeyebilir. Bu da bizlere “bilişsel maliyet”in bilgi arama davranışı üzerindeki etkisini göstermektedir.

Bu bağlamda, bilgiden kaçınmak bazen bilinçli bir strateji olarak da ortaya çıkabilmektedir. Zihinsel kaynakları korumak, daha önemli kararlar için enerji biriktirmek ya da basitçe kısa süreli bir duygusal rahatlama sağlamak için insanlar bilgiden uzak durabilir.

Bilgiye ulaşmak mı, ondan kaçınmak mı?

Her bilgi kıymetli midir? Ve her kıymetli bilgiye ulaşmak faydalı mıdır? Bu sorulara yanıt vermek düşündüğümüzden daha karmaşık görünüyor. Çünkü insan yalnızca rasyonel bir varlık değil; aynı zamanda duygusal, toplumsal ve sınırlı bilişsel kapasiteye sahip bir canlıdır.

Bilgi kaçınması bu bağlamda “akılsızca bir ihmal” değil; aksine, bazı durumlarda psikolojik bütünlüğü koruma mekanizmasıdır. Yine de uzun vadede, özellikle sağlık, finans, ilişkiler ya da kişisel gelişim gibi alanlarda bilgiden devamlı olarak kaçınmak, bireyi pasifleştirebileceği gibi diğer insanlara bağımlı kılabilir ve yaşam kalitesini düşürebilir.

Bu nedenle bilgiyle kurduğumuz ilişkiyi yalnızca “erişim” üzerinden değil, “hazmetme” kapasitemizle birlikte düşünmek daha faydalı olacaktır. Belki de ihtiyaç duyduğumuz şey, bilgiye ulaşma hızımızdan ziyade bilgiye duygusal ve zihinsel olarak hazırlanma becerisidir.

KAYNAKÇA:
– Foust, J. L., & Taber, J. M. (2025). Examining the day‐to‐day antecedents and consequences of information avoidance: A daily diary study. Applied Psychology: Health and Well‐Being, 17(3), e70045.
– Foust, J. L., & Taber, J. M. (2023). Information Avoidance: Past Perspectives and Future Directions. Perspectives on Psychological Science, 20(2), 241-263.