Stres beyni, bedeni ve psikolojiyi nasıl etkiler?

Stres, modern yaşamın kaçınılmaz bir parçası. İş, şehir hayatı, finansal zorluklar, sağlık problemleri ya da ailevi sorumluluklar… Vücudumuz tüm bu uyaranlara karşı belirli bir tepki üretir. Bu tepki bazen motive edici olabilirken bazen ruhsal ve fiziksel sağlığı olumsuz etkileyen bir yük hâline gelir.

Peki stres tam olarak nedir? Beyinde ve vücutta neler değişir? EEG gibi bilimsel yöntemlerle ölçülen stres dalgaları neyi gösterir?

Stres tam olarak nedir?

Bilimsel tanımıyla stres, vücudun her türlü zihinsel, duygusal veya fiziksel uyaran karşısında verdiği özgül olmayan tepkidir.

Bu tepki farklı kaynaklardan doğabilir:

Dışsal stresörler: İş baskısı, trafik, maddi sıkıntılar, ilişki problemleri

İçsel stresörler: Kişilik özellikleri, mükemmeliyetçilik, geçmiş travmalar, kaygı eğilimi

Günlük yaşamda karşılaştığımız stres üç temel kategoride incelenir:

Akut Stres

Kısa sürer, beden hızla toparlanır. Örnek: Ani bir sınav haberi.

Dönemsel (Epizodik) Stres

Belli bir dönem boyunca stres tetikleyicilerinin sıklaşmasıdır. Örnek: Yoğun iş sezonları.

Kronik Stres

Uzun süreli, yıpratıcı ve sağlık açısından en riskli stres türüdür.
Kronik stres depresyon, anksiyete, hipertansiyon ve bağışıklık sistemi bozukluklarıyla ilişkilendirilmiştir.

Vücut strese nasıl girer?

Stres anında vücutta “düğmeye basılmışçasına” devreye giren otomatik bir sistem vardır. Bu sistemin iki ana bileşeni: Sempatik Sinir Sistemi (SNS) ve Hipotalamus–Hipofiz–Adrenal (HPA) eksenidir.

Alarmın çalması

Beynin alarm merkezi olan amigdala, bir tehdidi algıladığında “savaş ya da kaç” tepkisini başlatır.
Bu sırada: Sempatik sistem aktive olur, Parasempatik sistem (gevşeme sistemi) baskılanır.

Hormon fırtınası

HPA ekseni devreye girerek kortizol salgılar. Aynı zamanda adrenalinden zengin kan, vücudu harekete hazırlar.

Bu süreçte şunları hissedersiniz:

Kalp hızında artış
Tansiyon yükselmesi
Göz bebeklerinin büyümesi
Terleme
Kaslarda gerginlik

Bu tepkiler hayatta kalma içindir. Tehlike geçtiğinde sistem durur.
Ama kronik stres yaşayan bir kişide bu sistem hiç tam kapanmaz.

Stres beyinde neleri değiştiriyor?

Stres sadece “hissettiğimiz” bir durum değil, beynin yapısını ve işlevini değiştirebilen güçlü bir biyolojik süreçtir.

Hipokampus – hafıza ve öğrenme

Kronik kortizol yüksekliği hipokampusta nöronların oluşumunu azaltır.
Bu durum:

Hafızada zayıflama
Yeni bilgi öğrenmede güçlük
Duygusal düzenlemede bozulma

gibi sonuçlara yol açabilir.

Amigdala – duygusal alarm merkezi

Stres amigdalanın hacmini ve aktivitesini artırır. Sonuçta bireyde:

Artmış kaygı
Kolay irkilme
Duygusal tepkilerde aşırılık görülür.

Amigdala adeta sürekli tetikte bir alarma dönüşür.

Beynin ön bölgesi – Karar verme ve mantık

Stres beynin ön bölgesinin devrelerini baskılar.
Bu nedenle stres altında:

Karar vermek zorlaşır
Dürtüsellik artabilir
Odaklanma ve planlama bozulur
“Mantıklı düşünme” kapasitesi azalır

Bunun nedeni çok basittir: Beyin tehlike anında analiz yapmak yerine hızlı reaksiyonu seçer.

Stres EEG’de nasıl görünür? (Beyin dalgaları)

EEG çalışmaları, stresin beyinde ölçülebilir dalga örüntüleri oluşturduğunu gösteriyor.

Alfa dalgası (8–13 Hz)

Alfa dalgaları gevşeme ve dinlenme durumunda görülür.
Stres altında belirgin şekilde azalır.
Özellikle prefrontal bölgede alfa gücünün düşmesi stresin en güçlü biyobelirteçlerinden biridir.

Beta dalgası (14–30 Hz)

Uyanıklık, konsantrasyon ve kaygı ile ilişkilidir.
Stres altında Beta dalgalarının artışı beynin “yüksek alarm” hâlinde olduğunu gösterir.

Teta dalgası (4–8 Hz)

Bazı stres türlerinde (özellikle bilişsel yük içeren durumlarda) beynin ön ve orta hattında teta artışı görülebilir.

Bu, beyinde duygusal uyarılma ve zihinsel çaba olduğunu düşündürür.

Beyinde asimetrik aktivite

Stres beynin sağ ön bölgedeki yavaş dalgalar azalarak aktiviteyi artırır, bu da negatif duygulanım ile ilişkilidir.

Stresle baş etmek mümkün mü?

Evet. Beyin plastik bir hamur gibi esnektir. Stresin etkilerini azaltmak için:

Düzenli uyku
Hafif egzersiz
Kontrollü nefes teknikleri
Meditasyon
Düzenli günlük rutini
Profesyonel psikiyatrik/psikoterapik destek gibi beyin ve vücut kimyasını normalleştirmeye yönelik adımlar atılır.

Stres hepimizin yaşadığı doğal bir olgu olsa da kontrol altına alınmadığında hem ruhsal hem fiziksel sağlığı etkileyen güçlü bir biyolojik süreçtir.

Beynimizdeki alarm sistemi devamlı çalışmak zorunda değildir.
Stresi anlamak, yönetmenin ilk adımıdır.

KAYNAKÇA:
– Akil, A. M., Watty, M., Cserjesi, R., & Logemann, H. N. A. (2024). The relationship between frontal alpha asymmetry and self-report measurements of depression, anxiety, stress, and self-regulation. Applied Neuropsychology: Adult.
– An, A., Hoang, H., Trang, L., Vo, Q., Tran, L., Le, T., … & Ha, H. (2022). Investigating the effect of Mindfulness-Based Stress Reduction on stress level and brain activity of college students. IBRO Neuroscience Reports, 12, 399–410.
– Kan, D. P. X., & Lee, P. F. (2015). Decrease Alpha Waves In Depression: An Electroencephalogram(EEG) Study. 2015 IEEE International Conference on Control System, Computing and Engineering (ICCSCE).
– Wen, T. Y., & Aris, S. A. M. (2020). Electroencephalogram (EEG) stress analysis on alpha/beta ratio and theta/beta ratio. Indonesian Journal of Electrical Engineering and Computer Science, 17(1), 175-182.
– McEwen, B. S. (2007). Physiology and neurobiology of stress and adaptation: central role of the brain. Physiological reviews, 87(3), 873-904.