Alzheimer’da sosyal bellek neden çöker?

Alzheimer hastalığı çoğu zaman unutkanlık, kelime bulma güçlüğü ve günlük işlerin zorlaşmasıyla ilişkilendirilir. Ancak hastalığın en sarsıcı etkilerinden biri, insanların sevdiklerini tanıyamamaya başlamasıdır. Bu yalnızca hafızanın kaybı değil, sosyal belleğin de bozulmasıdır. Peki, sosyal bellek neden bu kadar erken ve hızlı çöker?

Bilim insanları bu sorunun cevabını beynin çok özel bir bölgesinde aramaktadır: Hippokampustaki CA2 bölgesi. Yeni çalışmalar, Alzheimer’da bu bölgedeki “görünmez koruyucu ağların” zarar gördüğünü ve bunun sosyal belleğin çöküşünde kilit rol oynadığını göstermektedir.

CA2: Beynin sosyal tanıma merkezi

Hippokampus genellikle öğrenme ve hafıza ile ilişkilendirilir. Ancak bu büyük yapının içinde CA2 adında, daha küçük ama çok önemli bir alan vardır. Bu bölge, beynimizin sosyal sinyalleri nasıl tanıdığını ve hatırladığını yönetmektedir.

Bir yüzün tanıdık gelmesi, bir insanla daha önce karşılaşıp karşılaşmadığını hatırlamak, sosyal bağ kurmak… Bunların büyük kısmı CA2’nin işidir. Bu bölge, “sosyal bellek merkezi” olarak anılmaktadır.

Perinöronal ağlar: Beynin sabitleyici iskeletleri

CA2 bölgesindeki nöronların etrafını, süngerimsi bir koruma ağı gibi saran yapılar vardır: Perinöronal ağlar (PNN). Bu ağlar:

– nöronların bağlantılarını sabitlemekte,

– sinyallerin kararlı biçimde iletilmesini sağlamakta,

– yeni bilgiye aşırı esneyip bozulmamaları için bir çerçeve oluşturmaktadır.

Kısacası, bu ağlar belleğin fiziksel temeli gibidir.

Alzheimer bu ağları sessizce parçalamakta

5XFAD adı verilen Alzheimer modeli farelerde yapılan araştırmalar çarpıcı bir olayı açığa çıkarmaktadır: CA2 bölgesindeki perinöronal ağlar 6. aydan itibaren hızla parçalanmaya başlamaktadır. Bu dönemde fareler, daha önce tanıdığı bir fareyi tekrar tanıyamamakta, sosyal olarak “yeniyi” ve “tanıdığı” ayırt edememektedir. Yani sosyal bellek çökmektedir.

Dikkat çekici olan ise şudur: Nesne tanıma gibi diğer hafıza türleri hâlâ sağlamdır. Nöronlar ölmemiştir; sorun yapısal ağdadır. Amiloid plaklar CA2 bölgesinde neredeyse hiç yoktur.

Bu sonuçlar, Alzheimer’daki erken sosyal bellek kaybının nöron ölümünden çok önce, ilk olarak PNN bozulmasıyla ortaya çıktığını düşündürmektedir.

MMP enzimleri: Yapıyı içeriden aşındıran faktörler

Beyin dokusu, tıpkı bir şehir gibi sürekli yenilenen ve onarılan bir yapıdır. Ancak Alzheimer modelinde CA2 bölgesinde MMP adı verilen bazı enzimlerin aşırı çalıştığı görülmektedir.

Bu enzimler, normalde hücre dışı yapıyı düzenler. Fakat fazla çalıştıklarında ise perinöronal ağları kesip parçalamakta, ECM adı verilen destek dokusunun dengesini bozmaktadır.

Bir tür “kontrolden çıkmış temizlik ekibi” gibi, yapıyı yenilemek yerine yıkmaktadır.

Neden-sonuç kanıtı: PNN bozulursa sosyal bellek de bozuluyor

Bilim insanları yalnızca gözlem yapmakla kalmamış, sebep-sonuç ilişkisini test etmek için iki önemli deney daha gerçekleştirmiştir:

Genetik olarak PNN’leri silme

CA2 bölgesindeki ağlar özellikle kaldırıldığında fareler sosyal hafızalarını kaybetmiştir.

Enzimle geçici olarak PNN bozma

Ağlar geçici olarak çözülünce sosyal bellek yine bozulmuştur, ağlar tekrar oluştuğunda bellek geri gelmiştir.

Bu deneyler şunu açıkça göstermektedir:

PNN sağlam → sosyal bellek sağlam

PNN bozulmuş → sosyal bellek kaybolmuş

Bir umut ışığı: MMP engellendiğinde bellek korunabiliyor

Peki bu süreci durdurmak mümkün müdür? Araştırmacılar, MMP enzimlerini engelleyen GM6001 isimli bir molekülü 5 aylık Alzheimer farelerine vermiştir ve sonuçlar umut vericidir:

– PNN yıkımı önlenmiştir,

– CA2 bölgesi korunmuştur,

– Sosyal bellek bozulmamıştır.

Bu bulgu, Alzheimer’da sosyal ilişki kurma yetisinin tamamen kaybolmasının önlenebilir bir süreç olabileceğini düşündürmektedir.

Bu yeni bulgular, Alzheimer hakkında düşünme biçimimizi değiştirmektedir. Hastalık yalnızca nöronları öldürmemektedir; onları taşıyan görünmez iskeleti de çökerterek hafızayı temelden sarsmaktadır. Alzheimer sadece nöronları değil adeta beynin mimarîsini de yıkmaktadır.

Perinöronal ağların korunması, gelecekte Alzheimer tedavilerinin yeni bir hedefi olabilir. Belki de bir gün sosyal ilişkilerin, yüz hatıralarının ve tanıdıklık hissinin kaybı, hastalığın kaçınılmaz bir sonucu olmaktan çıkacaktır.

KAYNAKÇA:
– Chaunsali, L., Li, J., Fleischel, E., Prim, C. E., Kasprzak, I., Jiang, S., Hou, S., Escalante, M., Cope, E. C., Olsen, M. L., Tewari, B. P., & Sontheimer, H. (2025). Degradation of perineuronal nets in hippocampal CA2 explains the loss of social cognition memory in Alzheimer’s disease. Alzheimer’s & Dementia, 21, e70813. DOI: 10.1002/alz.70813