Psikiyatride epigenetik: Çevrenin ruh sağlığı üzerindeki etkisi

Son yıllarda epigenetik, psikiyatrik bozuklukların anlaşılmasında önemli bir alan haline gelmiştir.

Genetik faktörler ruh sağlığı bozukluklarına önemli ölçüde katkıda bulunsa da, epigenetik değişiklikler çevresel faktörlerin gen ekspresyonunu nasıl etkilediğini açıklamada kritik bir rol oynar. Bu değişiklikler DNA dizisini değiştirmeden genlerin nasıl aktive edildiğini veya susturulduğunu düzenler.

Psikiyatride epigenetik anlayışı, şizofreni, depresyon ve travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) gibi hastalıkların gelişimine stres ve çevresel etkilerin nasıl katkı sağladığını anlamamıza yardımcı olur.

Epigenetik nedir?

Epigenetik, DNA dizisinde değişiklik olmadan gen ekspresyonundaki değişiklikleri ifade eder. Bu değişiklikler şunları içerir:

DNA Metilasyonu: DNA’ya metil gruplarının eklenmesi ve gen ekspresyonunun baskılanması.

Histon Modifikasyonu: DNA’yı paketleyen proteinlerde değişiklikler yaparak genlerin erişilebilirliğini değiştirme.

Kodlamayan RNA’lar: Protein kodlamayan RNA moleküllerinin gen ekspresyonunu düzenlemesi.

Epigenetik beyni nasıl etkiler?

İnsan beyni genetik ve çevresel faktörlerden büyük ölçüde etkilenir ve yaşam boyu dinamik değişimler geçirir. Epigenetik mekanizmalar, sinirsel gelişim, bellek oluşumu ve stres tepkilerini düzenler. Örneğin, yapılan araştırmalar stresli yaşam olaylarının epigenetik izler bırakarak bireyleri psikiyatrik hastalıklara yatkın hale getirebileceğini göstermektedir.

Hayvan çalışmaları, annelik bakımının hipokampüsteki DNA metilasyonunu etkileyerek bireyin stres tepkisini değiştirdiğini ortaya koymuştur. İnsanlarda ise, çocukluk travmasına maruz kalan bireylerin stres yanıtı ile ilişkili genlerinde epigenetik değişiklikler olduğu gözlemlenmiştir.

Çevresel faktörlerin epigenetik üzerindeki etkileri

Epigenetik değişikliklere neden olabilecek çevresel faktörler şunlardır:

Kronik Stres: DNA metilasyon paternlerini değiştirerek anksiyete ve depresyona yatkınlığı artırır.

Beslenme: Folat ve B12 vitamini gibi besin öğelerinin eksikliği metilasyon süreçlerini etkileyebilir.

Toksik Maddelere Maruz Kalma: Çevresel kirleticiler ve kimyasallar, normal epigenetik düzenlemeleri bozarak psikiyatrik bozukluklara katkıda bulunabilir.

Madde Kullanımı: Uzun süreli alkol ve uyuşturucu kullanımı, bilişsel ve duygusal düzenlemeyi etkileyen epigenetik değişikliklere yol açabilir.

Epigenetik ve psikiyatrik bozukluklar

Bazı psikiyatrik hastalıkların epigenetik değişikliklerle bağlantılı olduğu gösterilmiştir:

Şizofreni: DNA metilasyonu ve histon modifikasyonlarındaki değişiklikler dopamin ve glutamat gibi nörotransmitter sistemlerini etkileyebilir.

Depresyon: Beyin kaynaklı nörotrofik faktör (BDNF) gibi sinir hücrelerinin yenilenmesini destekleyen proteinleri kodlayan genlerde epigenetik düzensizlikler gözlemlenmiştir.

TSSB (Travma Sonrası Stres Bozukluğu): Travma sonrası epigenetik değişiklikler, stres yanıtı genlerini etkileyerek aşırı duygusal tepkilere ve korku yönetiminde bozulmalara yol açabilir.

Gelecek perspektifi: Epigenetik biyobelirteç ve tedavi hedefi olarak kullanılabilir mi?

Epigenetik anlayışının gelişmesi, psikiyatrik bozukluklarda yeni tedavi yaklaşımlarına kapı aralamaktadır:

Biyobelirteç Geliştirme: Kan veya tükürükten alınan epigenetik imzalar, psikiyatrik bozuklukların riskini ve tedaviye yanıtı tahmin etmek için kullanılabilir.

Hedeflenmiş Epigenetik Tedaviler: Histon deasetilaz (HDAC) inhibitörleri gibi ilaçlarla zararlı epigenetik değişiklikleri tersine çevirmek.

Kişiye Özel Tıp: Bireyin epigenetik profiline dayalı olarak en uygun tedavi yönteminin belirlenmesi.

Sonuç olarak epigenetik, genetik ve çevresel etkileşimlerin kesişim noktasında yer alarak ruh sağlığı bozukluklarının nasıl geliştiğini ve ilerlediğini anlamamıza yardımcı olur. Epigenetik araştırmaları, psikiyatrik hastalıkların tanı, tedavi ve önlenmesine yönelik daha etkili stratejiler geliştirilmesine katkıda bulunarak bu alanda devrim yaratma potansiyeline sahiptir.

KAYNAKÇA:
– Keverne, J., & Binder, E. B. (2020). A Review of Epigenetics in Psychiatry: Focus on Environmental Risk Factors. Medizinische Genetik, 32(1), 57–64. https://doi.org/10.1515/medgen-2020-2004